نگهداري از سالمندان در منزل

در فرهنگ ما «پير شدن» دعاي خيري است كه همواره بدرقه راه كودكان مي شود. پيري و سالخوردگي امري اجتناب ناپذير و غيرقابل برگشت است. امروزه پيشرفت هاي پزشكي،اجتماعي،اقتصادي سبب افزايش اميد به زندگي و كاهش مرگ و مير گرديده و در نتيجه روز به روز بر تعداد سالمندان جهان افزوده مي شود. بر اساس تعريف سازمان جهاني بهداشت سالمند به گروه سني 60 سال به بالا اطلاق مي شود. در حال حاضر حدود 600ميليون نفر از جمعيت جهان را سالمندان تشكيل مي‌دهند كه اين رقم تا سال 2025 به يك‌ميليارد و دويست‌هزار نفر مي‌رسد. به اين ترتيب سالمندان 21درصد از كل جمعيت جهان را تشكيل خواهند داد.
در كشور ما نيز بر طبق سرشماري سال 1385، تعداد سالمندان برابر با 5ميليون و 119هزار نفر يعني 3/7درصد جمعيت كل كشور بوده است كه تا سال 2050 ميلادي تعداد آنها به بيش از 25ميليون نفر خواهد شد، يعني يك‌چهارم جمعيت آن زمان ايران.
پيري اجتناب ناپذير است اما بسياري از مشكلات و بيماري هاي سالخوردگي با اصلاح شيوه زندگي قابل پيشگيري است. اين بخشي است كه بايد به افراد جامعه و همچنين سالمندان آموزش داد اما بخشي از مشكلات سالمندي نيز از حيطه اختيار خود سالمند خارج است و به جامعه اي كه سالمند در آن زندگي مي كند برمي گردد. به عنوان مثال وجود متخصص طب سالمندي ، خدمات پاراكلينيك، وجود مركزي كه همه خدمات مورد نظر در آن، يكجا جمع باشد، وجود سيستم نگهداري از سالمند در منزل ، وجود مراكز بستري طولاني مدت ويژه سالمندان و در نهايت وجود بيمه هاي درماني مكفي كه درمان هاي تخصصي را هم در برگيرد اما سالمند بتواند از عهده مخارج آن برآيد، براي زندگي مطلوب در دوران سالمندي لازم است.
بنابر اين لازم است همه افراد با يادگيري شيوه زندگي سالم طوري زندگي كنند كه در آينده سالمنداني سالم باشند ، زيرا تجربه هاي سالمندان روشنگر راه جوانان است
يكي از نكات اساسي در حفظ سلامت سالمندان توجه به تغذيه ايشان است ،بسياري از سالمندان دچار سوء تغذيه هستند بدين ترتيب كه يا مصرف بيش از حد مواد غذايي موجب بروز چاقي درآنها شده ويا بيماري هاي مزمن ناشي از آن مثل ديابت، فشار خون يا عوارض قلبي عروقي آنها رارنج مي دهد ، كه اين امر مراقبت هاي خاص تغذيه اي را مي طلبد و بعضي اوقات نيز در اثر كم خوراكي دچار سوء تغذيه شده اند كه مي تواند به دليل عدم اشتها به غذا يا مسائل جانبي ديگر باشد كه اين نيز خطرات خاصي به همراه دارد و مراقبت هاي مربوط به خود را مي طلبد.

مفاهيم اوليه در مورد سالمند

سالمند كيست؟

جهان در سايه پيشرفت‌هاي علمي بويژه پزشكي ، شاهد افزايش جمعيت سالمندان است. برآوردها حاكي از آن است كه تا سال 2030 ميلادي جمعيت سالمندان در دنيا از 9 درصد به 16 درصد و در ايران از 5?6 درصد به 17?5 درصد افزايش خواهد يافت. از طرف ديگر سالمندان شاهد تقليل توانايي‌هاي بدني (جسمي) و رواني خويش هستند و انواع بيماري‌ها و مشكلات رواني آنها را تهديد مي‌كند. بيماري‌هاي جسماني نظير : ايست قلبي ، مشكلات تنفسي ، پوكي استخوان ، مشكلات گوارشي و انواع آسيب‌هاي مغزي و انواع اختلالات رواني نظير اضطراب ، افسردگي ، سوء مصرف مواد ، بي‌خوابي و مشكلات جنسي ، برخي از مسائل سالمندي در روانشناسي گرديده است. برخي از پرسش‌هاي مطرح شده در اين حوزه عبارتند از:

تغييرات بدني

پوست : بافت پوست سالمندان تغييرات زيادي دارد، بدين معني كه پوست انعطاف پذير و نرمي سابق را ندارد، چروكيده و بي‌رنگ است و موي بعضي قسمت‌ها (مانند سر) سفيد شده و ريخته است.
قلب و گردش خون: اين تغييرات بدين شكل است كه خون به همه جاي بدن نمي‌رسد و مويرگهاي برخي اندام‌ها خون كمي دريافت مي‌كنند. اين بدليل افت كاركرد قلب و عروق است كه باعث افت فشار خون مي‌شود.
عملكرد جنسي: در مسائل مربوط به عملكرد جنس اگر چه با يائسگي در زنان از حدود 50 سالگي به بعد روبرو هستيم ، اما فعاليت غدد جنسي در اين دوران در مردان ادامه دارد. مردان قدرت باروري خود را حفظ مي‌كنند، از طرف ديگر امكان افزايش ميل جنسي در زنان به علت از بين رفتن ترس حاملگي وجود دارد.
دستگاه گوارش: اعضا گوارش سالمندان بعد از چندين دهه فعاليت ديگر قدرت لازم را براي هضم برخي غذاها (نظير غذاي پرچرب و سخت) را ندارد. احتمال سوء تغذيه در اين دوران زياد است. بنابراين تدوين يك برنامه غذايي كه شامل همه موارد ضروري بدن باشد، ضروري است.
دستگاه عصبي: بعد از حدود 25 سالگي هر روز از تعداد سلولهاي عصبي مغز مقداري كم مي‌شود و با افزايش سن ، تعداد مرگ اين سلولها بيشتر مي‌شود. مغز يك سالمند در اين مدت آنقدر سلول عصبي از دست داده كه ديگر نمي‌تواند عملكردهاي سابق خود را با همان سرعت و كيفيت داشته باشد. اما اين بدان معني نيست كه همه سالمندان دچار اختلالات شديد در فعاليت ذهني (نظير اختلال آلزايمر) خواهند شد.

تغييرات اجتماعي

خانواده
تقريبا اكثر سالمندان فرزنداني در قيد حيات دارند و تعداد زيادي از آنها با فرزندان خود زندگي مي كنند يا زود به زود آنها را مي بينند با اين حال در روابط بين سالمندان و فرزندانشان مشكلات حادي نيز بوجود مي‌آيد، مسائلي از قبيل محل سكونت (زندگي مشترك ، خانه مستقل يا خانه سالمندان) استقلال يا عدم آن در زندگي شخصي بر روابط بين آنها تاثيرات عميقي مي‌گذارد. در عين حال اين مسائل از اعتقادات مذهبي و اخلاقي و فرهنگ جامعه نيز متاثر مي‌شود.

دوستان
گاهي بودن با دوستان براي سالمند مهمتر و لذت بخش‌تر از روابط با فرزندان است چرا كه سالمندان با دوستان هم سن راحت‌تر از فرزندان خود هستند. و بنابراين قرار ملاقات‌هاي متعددي را ترتيب مي‌دهند. سالمندان با هم درباره خاطرات گذشته و دور خود صحبت مي‌كنند. اين كار پيوندهاي عميقي را بين آنها بوجود مي‌آورد.

تغييرات شغلي

امروزه در جوامع صنعتي و شهري سالمنداني مترادف با بازنشستگي است، در حالي كه در روستاها و شهرهاي كوچك آنها اكثرا تا آخرين روزهاي زندگي فعاليت شغلي دارند. بين از دست دادن شغل (بازنشستگي) و احساس رضايت از خود (مفيد بودن) رابطه متقابل وجود دارد و اين يكي از پيامدهاي منفي سالمندي است. با اين حال اگر سالمند در گذشته از درآمد خوبي برخوردار بوده و در حال حاضر داراي سلامت جسمي باشد و براي دوران بازنشستگي برنامه ريزي كرده باشد، اين اتفاق پيامدي منفي برايشان نخواهد بود.

قريب از حدود 40 سال قبل در كشورهاي غربي توجه خاصي به طب سالمندان شده است. همان طور كه توضيح داديم پيري تمام موجودات و بويژه انسان را در معرض انواع بيماريهاي جسمي و رواني قرار مي دهد. ما در اينجا مي خواهيم پيري و سالمندي را بشناسيم و پيامدهاي جسمي و رواني آن را به ا ختصار بررسي كنيم و با استفاده از رهنمودهاي طب سالمندي شادابي و آرامش بيشتري به والدين خود هديه نماييم و فراموش نكنيم كه روزي، دير يا زود ما نيز به مرز سالمندي نزديك مي شويم؛ فرصت را از دست ندهيم كه زمان به سرعت مي گذرد!؟
پس از اين مقدمه سؤالي مهم در طب سالمندان مطرح است. آيا مي دانيد چگونه پير مي شويم؟ چگونه سالمندي اتفاق مي افتد؟ به راستي تعريف پيري چيست؟
اعتقاد بر اين است كه سير پيري و سالمندي احتمالاً به وسيله مكانيسمهاي خاص داخل سلولي تنظيم مي شود و بنابراين دخالت عامل ژنتيك در روند پيري حائز اهميت است اما آنچه اهميت بيشتري دارد اين است كه عوامل محيطي نيز در كندي يا تسريع اين روند دخالت چشمگيري دارند. اما به دليل اينكه ساختمان ژنتيكي هر فرد تقريبا منحصر بفرد است و همچنين تجربيات و تأثيرپذيريهاي محيطي هر فرد نيز مخصوص همان شخص است بنابراين تعيين و ارزيابي ميزان اثر اين همه محرك بر چرخه زندگي رو به زوال و در حال تغيير و تحول انسان امر بسيار مشكلي است و قابل محاسبه نيست. به همين دليل پاسخ اين سؤال كه: آيا پيري قابل پيشگيري است، در شرايط عادي و طبيعي به وضوح روشن نيست بلكه مبهم است اما دانستن اينكه چگونه و چه ميزان با استفاده از روشهاي مناسب مي توانيم از افت و زوال فعاليت فيزيولوژيك سلولهاي بدن در سنين بالا پيشگيري نماييم از ا هميت ويژه اي برخوردار است.
در اينجا شايد اين سؤال مطرح شود كه آيا ظهور و بروز پيري در همه اعضاء بدن انسان به طور همزمان اتفاق مي افتد؟ پژوهشگران دريافته اند كه بعضي از اعضاء بدن مثل كليه، ريه و سيستم ايمني به تدريج و با افزايش سن دچار كاهش عملكرد فيزيولوژيك مي شوند و در افراد مختلف به نسبتهاي مختلفي اين كاهش عملكرد اتفاق مي افتد و در بعضي از اعضاء ديگر بدن مثل قلب و كبد و مغز استخوان سطح عملكرد فيزيولوژيك آنها در سنين بالا معادل سطح عملكرد اين اعضا در سنين جواني است. با اين حال اكثر اعضاء بدن متناسب با افزايش سن با كاهش ظرفيت ذخيره روبه رو مي شوند و در نتيجه افراد مسن در مواجهه با استرسهاي مختلف قادر به حفظ تعادل بدن نيستند و بنابراين افراد پير نسبت به افراد جوان استعداد بيشتري براي ابتلاء به بيماريها و عوارض آنها پيدا مي كنند. همچنين در افراد پير سير بهبودي از يك بيماري يا صدمه فيزيكي جسمي آهسته و كندتر است. به همين دليل افراد سالخورده بيشتر مستعد عفونتها هستند و مرگ ناشي از عفونت در آنها شايع تر است. كاهش فعاليت سيستم دفاعي و ايمني بخصوص نقص ايمني سلولي عامل آسيب پذيري افراد پير نسبت به بيماريهاي عفوني است. همچنين اين نقص ايمني باعث شيوع بيشتر سرطان در آنان است.
هنوز معلوم نشده كه مكانيسم داخل سلولي كه باعث پيري مي شود چيست؟ ولي چندين نظريه در اين مورد پيشنهاد شده است: يكي از اين نظريه ها نظريه پيري برنامه ريزي شده يا Programmed aging مي باشد. بر اساس اين نظريه پيري به وسيله مكانيسمهاي خاص ژنتيك برنامه ريزي شده است. در توضيح اين نظريه آمده است كه تغيير عمل سلولها در اثر افزايش سن به صورت كاهش فعاليت سيستم ايمني و سيستم عصبي غددي «ايمونو كورو اندوكرينولوژيك» بروز پيدا مي كند و اين موضوع يك پروسه تدريجي است كه در نهايت منجر به افزايش شيوع بيماريهاي عفوني و ساير بيماريهاي جسمي و رواني در اين گروه سني مي شود.
نظريه ديگر مي گويد: پيري ناشي از تجمع خطاهاي ژنتيك اتفاقي Random genetic errorsمي باشد. بر اساس اين نظريه در طول زمان و به مرور ساخت پروتئينها در داخل بدن مختل شده و فعاليت سلولي در يك مسير ناصحيح قرار مي گيرد. بر اساس نظريه بنيانهاي آزاد Free radicalسلولها به طور عادي در اثر انجام فعاليتهاي متابوليكي (سوخت و ساز) يك سري بنيانهاي آزاد يا متابوليت ايجاد مي كنند كه به نوعي بايد خنثي شود و يا دفع شوند بر اساس اين نظريه يكي از مشخصات پيري كاهش قابليت سلولي در خنثي كردن سريع اين متابوليتها مي باشد. بعضي از اين متابوليتها نقش تخريبي در سير طبيعي واكنشهاي فيزيولوژيك بر سلولها ايفا مي كنند كه در نهايت باعث آسيب برگشت ناپذير در اعمال حياتي سلولها مي گردند و بالاخره نظريه ديگري مي گويد كه كاهش پيش رونده قابليت سلول در ترميم DNA منجر به ايجاد اشتباه در ساخت RNA و پروتئينها مي شود كه اين اختلال بر كار و اعمال حياتي سلولها و ساخت پروتئينها اثر نامطلوب بر جاي مي گذارد.
از آنجا كه سالمندي يك فرايند مداوم در طول زندگي انسان است اين سوال مطرح مي شود كه چه زماني يك فرد سالمند يا پير تلقي مي شود؟تفاوت هاي فردي در اين زمينه وجود دارد، در واقع سن تقويمي(شاخص سالمندي زيست شناختي نيست)در حقيقت ممكن است شخصي به سن 95 سالگي برسد و كاملا سالم و فعال باشد در حالي كه فرد ديگري با وجود 30 سال جوان تر بودن در سن 60 تا 65 سالگي زندگي طبيعي نداشته باشد. در اغلب جوامع شهري،افراد 60 ساله،بازنشسته مي شوند به همين دليل افراد 60 ساله و بالاتر به عنوان سالمندان يك كشور شناخته مي شوند.
در بسياري از برآوردهاي آماري 65 سالگي به عنوان يك مرز مشخص كننده در نظر گرفته مي شود.در كشور ما نيز سالمندي از سن 60 سالگي آغاز مي شود
جمعيت سالمند را مي توان به 3 گروه وسيع تقسيم نمود:
1-سالمندان جوان
معمولا در محدوده سني 60 تا 75 سال قرار داشته و از نظر جسمي فعال و از نظر ذهني هوشيار هستند.نيازهاي بهداشتي آنان تفاوت چنداني با افراد ميانسال (45 تا 60 ساله )ندارد.
2- سالمندان پير
معمولا بالاتر از 75 تا 84 سال سن دارند.اين افراد از نظر جسمي حساس بوده و انواع مختلفي از نواقص مانند بينايي،شنوايي و تحرك و انواع متنوعي از اختلالات رواني را دارند و اغلب آنان به مراقبت هاي ويژه نيازمندند.
3- كهنسالان
سنين 85 ساله و بالاتر را شامل مي شود.

تغييرات رواني شخصيتي

سالمند يكپارچه : اين سالمندان با ويژگي‌هاي انعطاف پذيري ، آرام بودن و پختگي در روابط مشخص مي‌شوند. آنها سالمنداني فعال هستند كه زندگي منسجمي دارند.
سالمند ضد ضربه: براي اين سالمندان با تسلط بر موقعيت‌ها (كنترل رويدادها) و موفقيت زياد ، اهميت بسزايي دارد. اين سالمندان مبارزه جو و جاه طلب هستند.
سالمند منفعل وابسته: فعاليت اين سالمندان كمتر است و در مقابل رويدادها و اشخاص تسليم مي‌شوند. اين سالمندان زماني مي‌توانند خوب كار كنند كه به يكي از دو نفر تكيه داشته باشند.
سالمند متلاشي: اين سالمندان از نظر عملكرد ذهني و تفكر دچار ضعف و زوال هستند. فعاليت و رضايت آنها از سالمند بودن بشدت پايين است.
بهداشت فردي سالمندان
تعداد افراد بالاي 60سال در هر كشوري كه به سرعت در حال افزايش است، نسبت اين بخش از جمعيت نسبت به كل جمعيت نيز بالا مي رود. اين پديده به دو علت مهم به وجود مي آيد:
1- كاهش ميزان مرگ ومير و افزايش اميد به زندگي
2- كاهش كلي در ميزان تولد در برخي كشورها
در حاليكه مردم و دولتها در كشورهاي پيشرفته براي روياروئي با پيامدهاي افزايش تعداد سالمندان كاملا آماده مي باشند، اغلب كشورهاي منطقه مديترانه شرقي حتي نسبت به اين پديده و اثرات بهداشتي، اجتماعي و اقتصادي آن آگاه نيستند. بسيار بجا خواهد بود از هم اكنون برنامه ريزي كنيم تا سالمندان در آينده بتوانند در سنين آخر عمر از زندگي مولد و شادي آفريني لذت ببرند و به عنوان بخش پيوسته اي از جامعه به حساب آيند.
نيازهاي بهداشتي سالمندان با نيازهاي افراد ميانسال متفاوت است. وضعيت بدني، كاري، روحي و رواني آنها نيز متفاوت است. الگوي بيماريها و مرگ و مير آنها نيز تفاوت دارد.
گذشت عمر يك فرايند زيستي است كه نمي توان آنرا متوقف يا معكوس نمود. مراقبتهاي مناسب مي تواند به طول عمر سالم منتهي شود.
افراد 60 ساله و بالاتر به عنوان سالمند تلقي مي شوند. جمعيت سالمندان را مي توان به دو دسته عمده تقسيم كرد:
1- پيران جوان : (75-60ساله) اين افراد معمولا از نظر جسمي و رواني فعال و هوشيارند و اگر به آنها فرصت داده شود مي توانند از نظر اقتصادي مانند افراد ميانسال مولد باشند. نيازهاي بهداشتي آنها نيز باافراد ميانسال زياد متفاوت نيست.
2- پيران پير: اين افراد كه معمولا بالاي 75 سال هستند از نظر جسمي شكننده بوده و مبتلا به اختلالات بينائي، شنوائي، حركتي و انواع اختلالات رواني مي باشند. اين گروه نياز به مراقبتهاي ويژه دارند.
با بالا رفتن سن تغييرات زيستي چندي دربدن انسان به وجود مي آيد كه مرض نيستند اما فعاليت كامل را محدود ميسازند. اين تغييرات در افراد متفاوت است. يعني هر فرد يك جور پير مي شود.